Sociale gedragsbeïnvloeding: wat is het en hoe werkt het?

Van de week kwam ik mijn buurvrouw sinds lange tijd weer tegen. Tijdens ons gesprekje vertelt ze dat ze niet lekker in haar vel zit. Ze benoemt dat ze de deur niet veel meer uit gaat omdat iedereen een mondkapje draagt en ze zich niet goed voelt wanneer ze er één op doet. Ze raakt er gestrest, moe en duizelig van. De laatste keer moest ze ervan hyperventileren. Het idee dat ze er weer één op moet zetten is voor haar, zogezegd, reden om zoveel mogelijk binnen te blijven.

Ik vroeg haar waarom ze vond dat ze er één moet zetten; het is toch een keuze? En blijkbaar levert het haar alleen maar klachten op. “Omdat iedereen het doet”. Haar antwoord bracht me direct weer naar de studiebanken en daarmee naar de titel van dit schrijven. Ik: “Het is een advies, geen verplichting. Ook is uitgelegd dat het je niet tegen het virus beschermt maar wel een gevoel van veiligheid kan geven. Als je er draaierig en moe van wordt is dat waarschijnlijk omdat je teveel je eigen CO2 inademt en te weinig zuurstof. Geloof me: niet iedereen doet het”. Ze kijkt me ongelovig aan.

“Geeft het jou een gevoel van veiligheid?”, vraag ik. Ik zie haar denken. “Nee. Maar misschien ben ik toch wél beter beschermd zo. Het zal niet voor niets zijn dat mensen het dragen”. Een gesprek aangaan over of je wel of niet beschermd bent met een mondkapje was één van de opties, maar dat vond ik niet zo relevant. Interessanter vond ik het om erachter te komen waarom ze de druk voelde om een mondkapje te moeten dragen en iets deed waar ze zich niet goed bij voelde, terwijl ze ernstig twijfelde over de noodzaak ervan.

En daar had ik het verlossende antwoord. “Het wordt overal geadviseerd. Als je het niet doet, word je raar aangekeken”. Of dat echt zo is, vond ik ook minder relevant. Ze beleeft het zo en natuurlijk zit daar ook waarheid in. Dat geldt overigens ook voor de mensen die vinden dat je géén mondkapje hoeft te dragen; zij zullen over degenen die er wel één dragen ook een mening hebben. Het is lastig om je in een ander te verplaatsen, zeker als er emoties meespelen en mensen beschrijven de waarheid nu eenmaal vanuit hun eigen opvoeding en overtuigingen.

Waar het begint is bij je aandacht. Ben je in gedachten aandachtig bezig met wat anderen van je (gedrag in dit voorbeeld) vinden, dan zul je hierop alert zijn in je omgeving en zal er hoogstwaarschijnlijk eentje bij zitten die je inderdaad veroordeelt. Dit bevestigt vervolgens jouw waarheid. Er je aandacht niet op vestigen zou dan een voor de hand liggend advies zijn, maar is makkelijker gezegd dan gedaan. Mensen zijn sociale dieren. We willen niet buitengesloten en raar aangekeken worden, we willen ons welkom en gerespecteerd voelen door onze omgeving. Met name de omgeving die dichtbij ons staat. En dat maakt dat we onbewust heel gevoelig zijn voor het kopiëren van het gedrag van een ander.

Sterker nog: het maakt ons niet alleen gevoelig voor het kopiëren van het gedrag van een ander, het maakt zelfs dat we gaan twijfelen aan onze eigen overtuiging en hoe langer we twijfelen, hoe gemakkelijker we gaan geloven dat wat anderen doen, beter is om te doen. Hoe gek, onnatuurlijk of onjuist het ook voelt voor jou in eerste instantie; zodra het sociaal geaccepteerd wordt, voelt het als het beste om te doen.

Wanneer de overheid spreekt over een experiment (met mondkapjes) dat gericht is op gedragsbeïnvloeding en niet zozeer op bescherming tegen het virus, is het precies dit wat er wordt bedoeld. Conformisme, groepsdruk en het wegnemen van iemands verantwoordelijkheid om bepaald gedrag te vertonen. Maar waarom? Vanaf 1950 zijn er al verschillende experimenten uitgevoerd om in kaart te brengen hoe ver iemand gaat in zijn gedragsverandering onder druk van een autoritair persoon en de sociale meerderheid.

De druk om je aan de meerderheid aan te passen, zelfs als de meerderheid iets verkeerd doet, werd voor het eerst in 1950 geïllustreerd door sociaalpsycholoog Ash. In zijn experimenten naar sociale beïnvloeding werd duidelijk dat gemiddeld 75% zich direct of na verloop van tijd conformeert aan de foutieve antwoorden en het (unanieme) gedrag van de groep (tenzij zij anoniem bleven!) en dat dit te wijden is aan twee factoren: de mate van groepsdruk die gevoeld wordt en het twijfelen aan je eigen waarneming.

Milgram toonde niet veel later aan dat mensen zich niet meer verantwoordelijk voelen voor hun daden wanneer ze deze in opdracht van een legitieme autoriteit zoals een leraar, ambtenaar of arts uitvoeren. Dit onderzoek kwam voort uit de vraag waarom zovelen de opdrachten van Adolf Hitler moeiteloos uitvoerden; waren zij allemaal psychopaten of was er iets anders aan de hand? In 1960 bleek dat gemiddeld 70% van de mensen in staat was om meermaals gevaarlijke en zelfs dodelijke elektrische schokken toe te dienen, onder de instructies van een autoritair figuur die de eindverantwoording droeg.

Ook vele recente studies laten onze neiging tot conformeren aan de meerderheid zien, het goedkeuren van foutieve informatie en uitvoeren van misdadig of gevaarlijk gedrag. Realiseer je dat hoe meer mensen zich in hun gedrag schikken naar het gedrag van de meerderheid (ook al dragen ze een ander standpunt), hoe groter en beangstigender die meerderheid wordt, en hoe minder een ander geluid nog geopenbaard zal worden. Zo kan het beeld ontstaan alsof het gedrag van de sociale meerderheid oké is en grenzen steeds verder verlegd worden, zolang we zelf niet verantwoordelijk zijn voor de gevolgen.

In de huidige tijd kunnen we ons dus op zijn minst de onderstaande vragen stellen:
– In welke mate twijfel jij aan je deskundigheid, onderbuikgevoel en waarnemingen?
– In welke mate voel jij druk om hetzelfde te moeten doen als de sociale meerderheid, omdat je er anders op wordt aangekeken?
– In welke mate voel jij je verantwoordelijk voor de manier waarop je je gedraagt, of ligt de verantwoordelijkheid bij een (autoritaire) ander?

Bewustwording is nog steeds de eerste stap naar verandering.

En daarna moet je het willen.

Een aantal experimenten vind je hier:
The elevator experiment: https://youtu.be/XZDLbbfT9_Q
Ash conformity experiment: https://youtu.be/TYIh4MkcfJA
The Milgram experiment: https://youtu.be/yr5cjyokVUs